Ernestine Comvalius over ‘We hadden liefde, we hadden wapens’
Ernestine Comvalius is directeur van het Bijlmer Parktheater en directeur van Theater Krater. Op 26 oktober sprak zij op de boekpresentatie van We hadden liefde, we hadden wapens van Christine Otten over het boek. Hieronder leest u haar bevindingen.
Wat is er onschuldiger dan een vader die zijn zonen uitnodigt om een ijsje te gaan eten. Het lekkerste ijs van heel Monroe. Maar dit idyllische voornemen eindigt in een ijzingwekkende horrorscene. In 1958. In North Carolina. Want dit gezin is zwart en de segregatie is een feit.
Ja, het is waar. Het had niet zo hoeven te lopen als dit gezin zijn plaats had gekend en zich gehoorzaam aan de achterkant van de winkel had begeven en niet de voordeur was binnengelopen zoals ‘normale’ mensen dat doen.
Ik ontkwam er niet aan om parallellen in de discussies te zien in Nederland. Alhoewel hier alles anders is. Maar, ook hier geldt: als je je plaats kent zijn we samen gezellig een. Degene die de vinger op de zere plek legt is de ordeverstoorder. Verbreekt de illusie van tolerantie en ieder een. Zo ongezellig.
Zoals Gloria Wekker die oproept om stil te staan bij het cultureel archief van Nederland dat is ingebed in de koloniale geschiedenis en opgeslagen tussen onze oren. Onlangs werd ze weer giftig aangevallen in een artikel. Of Simone Zeefuik, die de schijnbaar neutrale teksten in de musea aan een vivisectie onderwerpt en concludeert: dit is niet inclusief.
Het boek gaat niet over Nederland, maar ik ontkom er niet aan om vergelijkingen te trekken. Heen en weer geschud tussen heden, verleden. Amerika, hier en de kolonies. En ik heb tranen van boosheid gelaten. Echt. Gelaten tranen. Verlate boosheid. Gehate tranen. En vervolgens de boosheid weer verlaten. Het verhaal werd me af en toe teveel! En dan moest ik het boek neerleggen.
Christine Otten heeft een neus voor de verhalen die er toe doen. Ik heb het gemerkt met het boek The Last Poets, dat al vertaald is en waarin zij de kritische, poëtische voorlopers uit New York New York, the big apple, weer tot leven heeft gebracht.
Of haar laatste boek Rafael, een liefdesgeschiedenis, waarin de verschrikkingen van de vluchteling verwerkt zijn.
Ja, ik ben een fan en lees al haar boeken.
We hadden liefde. We hadden wapens.
Christine heeft een toegankelijke schrijfstijl – een schreef eens over haar stijl dat het ‘zonder opsmuk’ is, maar dat is precies wat ik waardeer, want de opsmuk vind je niet in de woorden, maar in het vernuftige bouwwerk, wat een boek toch ook is. Vanuit verschillende perspectieven wordt het verhaal van Robert F. Williams verteld. Gisteren vroeg iemand mij waar het boek over gaat. En ik besloot het te strippen, te ontdoen van de Amerikaanse context en de rassenkwestie.
In dat geval gaat het om een gewoon gezin dat de buurt uit gepest wordt. De liefde binnen het gezin wordt door allerlei voorvallen op de proef gesteld en de oudste zoon wil het gezin beschermen. Hij trekt daarmee een broek aan die hem vele maten te groot is. Hij weet niet hoe om te gaan met die karaktervolle, onbevreesde, kritische vader die iedereen over zich heen krijgt. Hij wil een doodgewoon, onopvallend, rustig leven. Die zoon. Niet vreemd dat hij, John Williams genaamd, Christine toevertrouwt: Ik heb het nooit echt gezien als mijn verhaal. Alsof hij teveel het leven heeft geleid van zijn ouders.
Dat raakte me. Want je kunt het verhaal, zijn leven, niet buiten de context van de segregatie, de dehumanisering van zwarte mensen, het openlijke racisme plaatsen. Al die zaken waartegen Robert Williams, zijn vader vocht.
Een ‘gewoon’ leven was voor hem niet weggelegd en dat lag niet aan zijn ouders, maar aan een onrechtvaardig sociaal systeem. Leg dat je kind maar uit.
Wat ouders toen vaak hun kinderen meegaven was en dit is een zin uit het boek: weet je plaats, wees voorzichtig bescheiden nederig, werk hard zodat je weg kunt hier uit het Zuiden. Pas op. Pas op.
En in het noorden? Geen Ku Klux Klan, maar het hypocriete racisme dat op de loer lag om onverwacht toe te slaan met anonieme doodsbedreigingen.
Op haar sterfbed vraagt de moeder die haar herinneringen voor haar zoon heeft opgeschreven in dagboeken, zich af of ze een goede moeder is geweest. Een die samen met haar man zich heeft verzet tegen dat onrechtvaardige systeem met alle gevolgen van dien. Een complex verhaal. Leg dat je kind maar uit!
Wat mij aanspreekt in het boek, is de manier waarop de muziek en de lyrics van bekende liederen, een eigen verhaal spelen. Schijnbaar nonchalant neergestrooid op verschillende pagina’s, plaatsen ze gebeurtenissen in een bepaald tijdbeeld, geven commentaar en roepen herinneringen en emoties op. Een extra verbindende laag die het boek schwung geeft. Ella Fitzgerald, Billy Holliday, ze zingen mee. Josephine Baker. Gospels die de voorouders van Williams zongen. Duke Ellington. Ben E. King. Gedichten van Langston Hughes. Ze geven het verhaal historisch en emotioneel gewicht. Heel mooi.
Wapens, pistolen onder kussens, geweren achter de deur. Ze hebben een eigen verhaallijn. Ze konden niet voorkomen dat dit gezin werd opgejaagd en verbannen. Dat anderen zijn gelyncht, gevangen genomen, verdronken en afgeschoten. Die wapens, pistolen onder de kussens, geweren achter de deur. Ze waren echter wel de poortwachters, soms de sluis om tijd te rekken, een moment van eigen kracht tonen, van zelfbeschikking beleven.
Symbool voor het onzekere bestaan van de Afro-Amerikanen. Toen en nu?
Wat het boek sterk maakt, is dat je de schrijfster vergeet. De schrijfster is ondergeschikt aan de personages. Je kunt waarnemen dat de verhalen uit de eerste hand komen. Alhoewel de schrijfster het geheel heeft geconstrueerd en gestileerd, komt het verhaal authentiek over en word je meegezogen in een wereld die exemplarisch is voor het bestaan van Afro Amerikanen in die tijd. Tegelijkertijd is het een wereld die uniek is, omdat, zoals een personage uit het boek het zo treffend zegt: er zijn maar weinig mensen in de wieg gelegd om held te zijn. Is Robert Williams een held? Zijn zoon refereert aan de hulp die toen geboden werd door liberale witte Amerikanen: Maar toen de spanning echt opliep, durfden ze toch niet echt openlijk partij te kiezen. Uiteindelijk waren we op onszelf aangewezen.
Ik heb bewust niets over de hoofdpersoon, die held, verteld of over zijn betekenis. Ik vertel bewust niets over Robert Williams verhouding tot Malcolm X, Martin Luther King, the Black Panther Party of Che Guevara. Daar moet je het boek voor lezen.
We hadden liefde, we hadden wapens. Een historische roman, noem ik het. Een waar gebeurd verhaal. Een dat soms te dichtbij komt. Het beste boek tot nu toe van Christine Otten.
– Ernestine Comvalius, 26 oktober 2016, Bijlmer Parktheater
