Interview met Bianca Stigter over 'Atlas van een bezette stad'

Interview met Bianca Stigter over ‘Atlas van een bezette stad’

Tijdens de Maand van de Geschiedenis publiceren wij wekelijks over geschiedenisboeken. Daarom hebben wij Bianca Stigter geïnterviewd over haar boek Atlas van een bezette stad. Hierin geeft ze een nauwgezet en indringend overzicht van de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam. Wijk voor wijk, straat voor straat, adres voor adres: alle micro-geschiedenissen werden door Stigter opgetekend. Daarmee is haar boek een uniek document over de oorlogsdagen in de hoofdstad van Nederland.

Door: Barend van der Have

U koos niet voor één grote geschiedenis, maar voor honderden kleine geschiedenissen. Wat is de kracht van die micro-benadering? Mensen die het boek voor het eerst in handen krijgen, zoeken onmiddellijk hun eigen huis op. Wat gebeurde er in mijn straat? Of op mijn universiteit? Of in het winkelpand waar ik elke dag boodschappen doe? Dat brengt die geschiedenis – hoewel het tachtig jaar geleden is – heel erg dichtbij. Het geeft het iets tastbaars.

De straten, huizen en pleinen die ik in de atlas beschrijf, zien er voor een groot deel nog net zo uit als toen. Dat die periode hetzelfde decor heeft als nu, dat vond ik een verbazingwekkend feit. Daarnaast is er zoveel over te vinden, is er zoveel bekend, dat je er echt met de ogen van toen naar kan kijken. Waar zaten die gaarkeukens? Waar zaten die Duitsers precies? Voor mij was het alsof ik een tijdmachine kon bouwen.

Bij welke Amsterdamse voordeur werd u het meest getroffen door de oorlogsverhalen?
Nou, eigenlijk kan je het beter andersom zeggen. Wat mij het meest getroffen heeft, zijn de vermoorde Joodse mensen waar juist heel weinig over te vinden was. Dat vond ik eigenlijk het meest tragische. Je weet de geboortedatum, de sterfdatum, het huis waar ze gewoond hebben, maar verder is er niets meer over ze te vinden, vaak omdat de mensen om die mensen heen dan ook allemaal vermoord zijn. Dat is een gigantisch gat. Daar heb ik wel slapeloze nachten van gehad.

En als je dan wel iets vindt kan dat af en toe ook moeilijk zijn. Het tragische van de gebeurtenissen botst dan met de blijdschap dat je iets vindt – dat zijn natuurlijk heel conflicterende emoties.

Loopt u altijd met een ‘historische blik’ door een stad? En zijn er andere steden die ook zo’n atlas verdienen?
De ene stad leent zich daar waarschijnlijk beter voor dan de andere. Als je door Rome loopt, kan je allerlei verschillend tijdsperiodes onderscheiden. Al die bouwwerken en monumenten, ik word er altijd een beetje duizelig van, het is een soort hoorn des overvloeds. Loop je in Amsterdam op straat, dan zie je vooral gebouwen uit de zeventiende of de negentiende en twintigste eeuw, afhankelijk van de wijk. Zo’n atlas zou voor heel veel steden goed kunnen. Parijs bijvoorbeeld, of Praag – steden die door de Duitsers bezet zijn geweest.

Als u zelf had mogen kiezen in welke tijd u was geboren, welke tijdsperiode zou u dan kiezen?
Tja, dat hangt er wel heel erg van af wie je bent dan. Als je in de zeventiende of achttiende eeuw in Amerika bent geboren als slaafgemaakte, tja… Dat vind ik ook zo interessant aan mensen die in reïncarnatie geloven. Die zijn altijd een ‘Egyptische prinses’ of een ‘middeleeuwse prins’ geweest, maar nooit een stenensjouwer, terwijl die toch in de meerderheid moeten zijn geweest. Maar op zich, een miniatuurschilder in de Middeleeuwen, dat lijkt me wel wat.

Fragment uit Atlas van een bezette stad

Op 15 mei 1940 trekken Duitse troepen over de Berlagebrug Amsterdam binnen. De stad wordt bezet. Pantserwagens in de Raadhuisstraat, helmen op de Dam. Ze rijden naar het stadhuis. Daar staat een man klaar met een grote plattegrond om de troepen wegwijs te maken in de stad. Nog steeds zijn een paar plekken in Amsterdam voorgoed met de oorlog verbonden, zoals de Hollandsche Schouwburg en het Achterhuis. Elders is de oorlog onzichtbaar geworden. Hier en daar staat een monument, is er een straatnaam of een ander overblijfsel dat aan de bezetting herinnert, zoals een groot wit nummer, op de muur gekalkt om tijdens de verduistering een huis te kunnen vinden.

De meeste adressen uit de oorlog zijn in de geschiedenisboeken verdwenen of in vergetelheid geraakt. Ze worden in dit boek opgerakeld om een indruk te geven van de extremen van het leven in Amsterdam in die vijf jaar van bezetting, vervolging, collaboratie en verzet. Waar zetelden de Duitse instanties, waar moesten Joden de gele sterren kopen? Waar werd Het Parool gedrukt? Waar meldden mannen zich aan voor de Waffen-ss? Waar waren de gaarkeukens?

Anders dan Rotterdam of Arnhem is Amsterdam de oorlog uiterlijk betrekkelijk onveranderd doorgekomen. De stad werd slechts een paar keer gebombardeerd. Er is in die vijf jaren evenmin veel gebouwd. Maar van de infrastructuur was in mei 1945 nauwelijks iets over. Er was geen gas, geen licht, geen voedsel. Kinderen liepen op blote voeten door de Van Baerlestraat. In een schuilsynagoge op de Nieuwe Keizersgracht werden nog diensten gehouden. Bijna een tiende van de bevolking had zich moeten verstoppen of was weggevoerd en vermoord.

Misschien is dat juist wel het verbluffende: het decor stond er al en staat er nog. Het Achterhuis aan de Prinsengracht werd gebouwd in 1740. In de villa op het Museumplein waar nu het Amerikaanse consulaat is gevestigd, zat voor de oorlog het Duitse consulaat en tijdens de bezetting de Ortskommandantur. Wat heeft zich in al die grachtenpanden uit de achttiende, die herenhuizen uit de negentiende, die eerste flats uit de twintigste eeuw afgespeeld in de jaren 1940-1945?

In Atlas van een bezette stad zijn bekende en onbekende adressen uit de oorlog te vinden. Het Oosterpark was in die jaren een parkeerplaats voor het Duitse leger, op de Keizersgracht werden persoonsbewijzen vervalst, vanaf het Cornelis Troostplein nam de Nederlandse politie deel aan razzia’s, op de Oudeschans gaf de Joodse Raad kampartikelen uit, op het Rokin was de tentoonstelling Wansmaak en gezonde kunst te zien, in de buurt van de Rietlanden werd een jongetje doodgeschoten dat kooltjes zocht, op de Levantkade werden nsb’ers opgesloten, op het Centraal Station werden Joden die terugkeerden uit de kampen ondervraagd.

Over de auteur:

Bianca Stigter studeerde geschiedenis en is redacteur van nrc Handelsblad. Eerder publiceerde ze onder meer Goud uit stro, Het menselijk lichaam als avontuur, Per ongeluk expres, De Ontsproten Picasso (genomineerd voor de ako Literatuurprijs 2008) en De bezette stad, waarvan Atlas van een bezette stad een zeer uitgebreide, rijk geïllustreerde uitgave is.