Interview Ian Buruma over ‘Het Churchillcomplex’
Tijdens de Maand van de Geschiedenis publiceren wij wekelijks over geschiedenisboeken. Lees nu het interview met Ian Buruma over zijn nieuwe boek Het Churchillcomplex. In dit boek onderzoekt hij wat er over is van de Anglo-Amerikaanse band. Het VK en de VS waren ooit toonbeelden van vrijheid, openheid en democratie. Na de Brexit en de verkiezing van Donald Trump is er weinig over van dat beeld. Hoe is het zover gekomen?
Door: Siard Nicolaï
Engeland wordt in Europa vaak als geval apart en een apart geval gezien, misschien meer verwant aan de Verenigde Staten dan aan Europa. Tegelijkertijd is Engeland op veel vlakken onmiskenbaar Europees. Waar plaatst u Engeland op de schaal VS – Europa?
Ik denk dat Engeland een Europees land is, maar op dezelfde manier als waarop Japan een Aziatisch land is. Het hoort duidelijk in Europa, het is deel van de Europese geschiedenis. Het is alleen ook een eiland dat zichzelf door de zee als uitzonderlijk heeft gezien.
En: de Europese identiteit is historisch gezien natuurlijk vaak iets van de hogere klasse geweest. De aristocratie was Europees. Dus als het aankomt op een echte identificering met de Europese cultuur, met dingen die niet puur lokaal zijn, dan is dat ook vaak een kwestie van tot welke klasse iemand behoort.
U hebt het in uw boek over de Special Relation. Wat is dat precies?
De Special Relation is een uitvinding van Churchill, die een soort romantische en sentimentele retoriek koppelde aan de noodzaak in 1940 en 1941 om de Amerikaanse publieke opinie te beïnvloeden om de geallieerden te hulp te schieten in de oorlog tegen Duitsland. Er is toen een heel narratief opgezet, dat ook wel historische achtergronden had: de Angelsaksische band en de neiging tot democratie die de Verenigde Staten en Engeland hadden. De Special Relation stamt dus uit de oorlog. En daarna hebben veel Engelsen zich er aan vastgeklampt om zichzelf nog een soort positie te geven, omdat ze hoopten de glorietijd van 1945 te kunnen laten voortleven.
Gaat Joe Biden, indien gekozen, weer terug naar de Special Relation? En al zou hij dat willen, kan dat dan nog wel?
Ik denk niet dat Biden enige sentimentele hang heeft naar een relatie met Engeland. Hij is zelf van Ierse afkomst. Hij is natuurlijk wel meer een internationalist dan Trump, en zal daarom internationale bondgenootschappen veel serieuzer nemen, waaronder de band met het Verenigd Koninkrijk. Maar hij zal geen behoefte meer hebben aan een andere band met Engeland dan met bijvoorbeeld Duitsland
Wat vlak na de Tweede Wereldoorlog begon met Churchill en Roosevelt zij aan zij lijkt nu te eindigen met het populisme van Johnson en Trump. Hoe gaat deze dynamiek zich in de toekomst ontwikkelen?
Het verval is natuurlijk niet begonnen bij Johnson en Trump, het is in de Special Relation tussen 1945 en nu altijd op en neer gegaan. Vaak kreeg het in tijden van oorlog een opleving, zoals in de eerste tien jaar van deze eeuw met de Irakoorlog. En hoe het zich verder zal ontwikkelen? Zoals gezegd denk ik dat het voor de Amerikanen nauwelijks meer van belang zal zijn. Engeland alleen is toch minder belangrijk dan de EU.
Kijk, Engeland in de EU of Engeland als leidende natie in Europa was natuurlijk interessant voor de VS, als een soort brug. Maar ik denk dat Engeland die rol door de Brexit is kwijtgeraakt. Het land zal waarschijnlijk afglijden naar een veel provincialere status dan het heeft gehad.
Als u zelf had mogen kiezen in welke tijd u was geboren, welke tijdsperiode zou u dan kiezen?
Dat hangt er vanaf, geboren als wat? Een aristocraat in het achttiende-eeuwse Frankrijk had het waarschijnlijk heel prettig. Maar het was geen pretje om toen een simpele boer te zijn. Tja, als ik niet het risico liep als boer of armoedzaaier geboren te worden zou ik graag willen rondlopen in het Parijs van het fin de siècle.
Fragment uit Het Churchillcomplex
Op 28 oktober 1951 werd Winston Churchill naar Buckingham Palace gereden om zijn tweede termijn als premier te beginnen door ‘handen te kussen’ (dat wil zeggen, die van de koning). Attlee had de verkiezingen nipt verloren, maar leek uitgeput – door de oorlog in Korea, de onrust in het Midden-Oosten en het nijpende geldgebrek dat het gevolg was van de overvloedige uitgaven die noodzakelijk waren voor de instandhouding van het Rijk. Churchill was inmiddels zesenzeventig, wat krommer en dover dan voorheen, maar nog duidelijk Churchill. Volgens Dean Acheson, die een Brits historicus citeerde, was Churchill even geliefd bij het Engelse volk als de ‘Grote Koningin’, namelijk Elizabeth I, een wat vreemde vergelijking, maar je snapt wat hij bedoelt. Misschien was hij zelfs populairder. Churchill dacht met tranen in zijn ogen aan een campagnebezoek aan Liverpool. Mensen hadden ‘een verrukte uitdrukking op hun gezicht’, zei hij. ‘Ze brachten hun kinderen naar me toe. Ik ben niet verwaand, maar ze wilden me aanraken.’ Twee maanden later vertrok Churchill op de Queen Mary naar de Verenigde Staten voor een officieel bezoek aan president Truman. Hij vond het een verschrikkelijke vergissing dat hij de president niet meteen was gaan opzoeken nadat Roosevelt was overleden. Niet dat hij zichzelf iets wijsmaakte over de tanende status van Groot-Brittannië, en dat stemde hem triest. De economie stond er slecht voor. Er was gebrek aan kolen. Op de zwarte markt was een levendige handel in paardenvlees. Mohammed Mossadegh, de Iraanse premier, wilde de Britten uit Iran verdrijven en was overgegaan tot het nationaliseren van de olie-industrie, die de Royal Navy van een groot deel van zijn brandstof had voorzien. Egyptische nationalisten wilden het beheer van het Suezkanaal overnemen van de Britten.
‘Bij vroegere bezoeken aan Amerika,’ mijmerde Churchill tegen lord Moran, zijn lijfarts, ‘kwam ik daar als gelijke. En als ze het in een later stadium van de oorlog over hun offers hadden, konden wij hun de mond snoeren door erop te wijzen dat we anderhalf jaar alleen hadden gevochten en dat wij dus grotere verliezen hadden geleden.’ Hij zuchtte diep en vervolgde: ‘Zij zijn zo groot geworden en wij zijn nu zo klein. Arm Engeland. We hebben in 1945 zoveel vergooid.’
De Amerikanen waren niet dolenthousiast over het bezoek van Churchill. Veel Congresleden waren bang dat de Britten weer misbruik van de Amerikanen zouden maken door om geld te vragen, enzovoort. In New York werd Churchills gezelschap opgewacht door demonstranten met borden waarop te lezen stond: Engeland mergelt de Amerikanen uit of Geld voor imperialisten maar niet voor veteranen. Churchills lijfarts vermoedde dat de demonstranten Iers of communistisch waren.
Maar Truman wilde van het bezoek graag een succes maken. Hij paaide Churchill met een overvloed aan symboliek, maar gaf niet veel weg. Symbolen waren belangrijk voor Churchill. Als de Amerikanen hem niets anders te bieden hadden, moesten ze in elk geval zijn status en die van zijn land in woord en gebaar bevestigen. Ze moesten doen alsof Groot-Brittannië nog altijd een Grote Mogendheid was. Na een aangenaam diner met Truman en de voornaamste medewerkers van Buitenlandse Zaken op het jacht van de president, wendde Churchill zich tot Acheson en zei: ‘Had jij ook het gevoel dat de leiders van de wereld vanavond om de tafel waren verzameld – en niet om de wereld te overheersen, maar om hem te redden?’ En vlak voordat hij zich terugtrok in zijn slaapkamer, zei hij tegen zijn lijfarts hoezeer hij van het diner met de president had genoten: ‘We hebben als gelijken met elkaar gesproken.’
Over de auteur
Ian Buruma (1951) is een internationaal befaamd essayist, historicus en Azië-deskundige. Hij schrijft regelmatig voor The New Yorker en in ons eigen land voor NRC Handelsblad, en werkte mee aan documentaires voor de BBC en CNN. Momenteel is hij hoogleraar Democracy, Human Rights and Journalism aan het Bard College in New York. In 2008 ontving Buruma de Erasmusprijs voor zijn buitengewone bijdrage aan de Nederlandse cultuur. Tot zijn bekendste boeken horen Occidentalisme, De spiegel van de zonnegodin, Dood van een gezonde roker en 1945. Biografie van een jaar. In 2018 verscheen Tokio mon amour. Japanse avonturen, het portret van een jonge schrijver en van de stad die hem mede vormde. In april 2019 ontving hij De Gouden Ganzenveer.
