Interview met Arita Baaijens

Mei is de Maand van het Natuurboek. Tijdens deze feestelijke maand, georganiseerd door Uitgeverij Atlas Contact in samenwerking met talloze boekhandels in Nederland en Vlaanderen, is er volop aandacht voor het literaire natuurboek. Elke week spreken we een auteur. Deze week de vierde uit de reeks: Arita Baaijens over Paradijs in de polder en haar nieuwe project Taal voor de toekomst.

Arita Baaijens is ontdekkingsreizigster en schrijfster. Voor Paradijs in de polder bleef ze in Nederland. Aan de hand van tientallen oefeningen spoort ze de lezer aan om de mobiele telefoon uit te zetten en contact te maken met Nederlands landschap. Je zintuigen zijn daarbij het belangrijkste gereedschap. Het boek moedigt je aan om op ontdekkingsreis te gaan in eigen land.

Voor je vorige boeken reisde je de hele wereld over, op zoek naar spannende en inspirerende oorden. Wat maakte dat je Paradijs in de polder wilde schrijven?

Door tientallen expedities in het buitenland – van een kamelenkaravaan in de Sahara tot een trektocht door het Altaj-gebergte – ontdekte ik dat wij Nederlanders een heel eenzijdige manier van omgaan met natuur hebben. In plaats van elders proberen te begrijpen hoe mensen naar de wereld kijken wilde ik een poging wagen om die vervreemding van de natuur bij de bron aan te pakken. Hoe komt het nou dat wij natuur zien als grondstof en decoratie, en nooit als iets wat expressief en van zichzelf is? Ik kan me op zich voorstellen waar het vandaan komt: historisch gezien hebben we moeten vechten tegen de elementen, tegen de zee. Wij zijn daardoor de natuur als bezit gaan beschouwen. We hebben haar naar ons goeddunken kunnen aanpassen. Die mentaliteit kan je lang volhouden maar je begint nu steeds meer te merken dat het wringt. Al die vissen in de zee, al die vogelsoorten en insecten, ze worden zomaar uitgeroeid. We spelen voor God.

Zie je ‘onze’ omgang met de natuur als een anomalie?

Ja. Als je hier bent grootgebracht denk je aanvankelijk dat het normaal is. Het heeft heel lang geduurd voordat ik inzag dat wij er afwijkende denkbeelden op na houden omdat we ons ‘boven’ de natuur wanen. Toch heb ik Paradijs in de polder niet geschreven om met het vingertje te wijzen. Wat mij drijft is een intense nieuwgierigheid en ik wilde echt ontdekken of Nederland tóch ook bezielde natuur kent. Ik morrel graag aan vastgeroeste denkbeelden. Het is aan anderen wat ze daar dan mee doen.

De natuur in Nederland en wereldwijd zou er beter aan toe zijn als er anders met haar om werd gegaan. Daarnaast is het ook gewoon leuker om de natuur meer als gelijke te benaderen.

Inderdaad, veel leuker. Het is bijzonder om te merken dat alles waar je je in verdiept, al is het een grasspriet, interessanter wordt. Naar aanleiding van de populaire documentaire My Octopus Teacher (2020) hoor ik veel mensen zeggen dat ze nooit meer octopus willen eten. Met Paradijs in de polder en Taal voor de toekomst hoop ik een soortgelijke bewustwording te bereiken.

Onlangs wandelde ik in een bos bij Doorn. Ik werd daar continu bijna omver gereden door paardrijders en crossfietsers. Ik dacht bij mezelf: móet het nou allemaal recreatief zijn? Voor sommige mensen is de natuur alleen wat waard als decor voor hun eigen vermaak. Even schoot door m’n hoofd: als ik aan het roer zou staan zou ik zo’n driekwart van de mensheid doen oplossen in nevelen, haha.

Maar dat is één kant van het verhaal. Rondom het verschijnen van Paradijs in de polder heb ik een maand lang met de blik van een ontdekkingsreiziger door Amsterdam gelopen. Ik was verbaasd: de stad is zó groen. En mensen zijn overal in de weer met dat groen. Ik sprak mensen met vensterbank-tuintjes, liep iemand tegen het lijf die alles over bomen wist. Ik zag planten die ondanks steen en asfalt tussen de kleinste spleten in stoepen en wegen tevoorschijn kwamen.

Het kan misschien spannend aanvoelen om een gelijkwaardige verbondenheid met de natuur aan te gaan – je moet je ego ervoor loslaten.

Precies, en dat is verdomde moeilijk in deze samenleving waar alles gericht is op het individu. Ieder mens wordt zelf verantwoordelijk gesteld voor zijn ellende en zijn geluk. We moeten onszelf perfect neerzetten op social media. Het doet iets met je geest als je alsmaar bekeken en gemeten wordt. En je wordt snel belachelijk gemaakt als je het anders wil doen. Aan de andere kant zie ik ook wel een kleine maar gestage beweging de goede kant op. Ik trek veel op met jongeren die heel bewust bezig zijn het beter te doen dan de vorige generaties. Wat dat betreft staan de sterren nu goed voor verandering; als de Coronacrisis nog even aanhoudt komen we nog een stapje dichter bij de afgrond – en daarmee misschien ook bij de oplossing. We leven in een spannende tijd. Het doet er nu écht toe wat je denkt en doet.

Kan je wat meer vertellen over het project waar je nu mee bezig bent?

Met Taal voor de toekomst herwilderen we de Nederlandse taal. We laten mensen een wereld ervaren waarin marktwerking ontbreekt en een gesprek met de zee heel gewoon is. Een zelflerende taalmachine leert spreken met de stem van de Noordzee en beantwoordt vragen van publiek. De antwoorden resoneren, blijkt uit reacties. Nu wordt de Noordzee als wingewest gebruikt: hij wordt leeggevist en volgeplempt met windmolens. Het ontroert mensen als zo’n tot dan toe abstracte entiteit een stem krijgt. Opeens moeten ze zich verhouden tot een natuur die terugpraat.

Onlangs legde ik de AI-zee (AI = artificiële intelligentie, red.) deze passage uit een beleidsnota voor:

De windmolenparken van deelnemende Noordzeelanden via een grote stekkerdoos op de Doggersbank aan elkaar gekoppeld. De Doggersbank is een ondiep deel van de Noordzee, waar het relatief makkelijk is om een eiland aan te leggen. Het eiland kost miljarden euro’s en moet uiteindelijk energie leveren aan 10 miljoen Europese gezinnen. Kunstmatig eiland voor de opslag van offshore windenergie is eigendomsrechten en gigantisch project. Er is een brede politieke meerderheid, meldt het Deense Ministerie van Klimaat en Energie donderdag.

Het taalalgoritme antwoordde:

Aciduur! Waarom het water gepakt en gekregen worden? Het gaat om biljoenen, zei de minister op zijn knieën. We kunnen het vermogen niet vergeten. De energie en de stad. Sex tussen de zee en de wiebelige land. Bij ons ZOMBAIJIKEN! Hinderpalen van de mensen worden weggestrenxperst. Het geheele project kerkhof voorstelt. Als je bemerkelt alles wat zee bedoel. De zee is hier rustig, het water past op de zeevaart. Oceaan wees geërgerd op alle eilanden en verwonderingwekkende featuriën. Een groote fout, zei een woord tegen mijn wenkbrauwen. Geen baat bij. Dat is het probleem van de mens.

Ik vond het grandioos. Als schrijfster ben ik diep geraakt door de uitspraken van deze lerende taalmachine. Er ontstaan nieuwe denksporen en taalvondsten waar ik zelf nooit op zou komen. Met dit project wil ik het ondenkbare voorstelbaar maken: een toekomst waarin natuur spreekt en de mens een stapje terug doet.

Welke plannen heb je verder nog met Taal voor de toekomst?

Mijn volgende stap is met bestuurders in gesprek te gaan over de toekomst van de Noordzee. Hoe reageert de AI-zee op hun beleidsvoornemens? Hoe zorgen we ervoor dat de Noordzee een stem krijgt bij besluiten die de zee aangaan? Taal is daarvoor een prachtig vehikel. En in juni lanceren we in samenwerking met De Groene Amsterdammer een schrijfactie waarbij we lezers en woordkunstenaars oproepen om in de herwilderde zee-taal te schrijven. Dat mag van alles zijn: een pleidooi, een brief, een scenario.