Peter Delpeut over het coronavirus in Japan

Schrijver en cineast Peter Delpeut, van wie in 2018 de grootse roman In het zwart van de spiegel verscheen, vertrok met zijn vrouw Céline Linssen naar Japan vlak voor Nederland in lockdown ging. Een impressie van Japan in coronatijden.

Japan, 28 maart 2020

Nu het buiten sneeuwt, vind ik eindelijk de rust in mijn hoofd om te schrijven. Twee weken geleden zijn we in Tokio geland, zo’n beetje de laatste vlucht voordat in Nederland en de rest van Europa alles anders werd. Op vliegveld Charles de Gaulle was het moderne verdienmodel verworden tot een absurd doolhof van neergelaten rolluiken. In Japan deden ze niet mee aan de paniek. Stewards en douaniers heetten ons vriendelijk welkom, alsof het een oefening voor de Olympische Spelen betrof. Die zouden toen nog doorgaan, wilde premier Abe zijn land en de wereld doen geloven.

Twee weken later willen de Japanners nog altijd niet geloven dat de Covid-19-pandemie ook hen kan raken. Het is kersenbloesemtijd, dus trok iedereen erop uit naar parken en rivierbeddingen waar de bomen roze opgloeiden. Tot er vanochtend sneeuw viel. Gisteren gaven de bloesemblaadjes al een kleine voorbode, in onverwachte windvlagen dwarrelden ze door de lucht. We hoopten vandaag daar nog meer van mee te maken. Een Japanse kennis wist te vertellen dat we ons geen zorgen hoefden te maken. De bloesem is nog sterk genoeg om een regenbui te overleven, beweerde hij met de zelfverzekerde toon die Nederlanders over de ijsvloer van de Elfstedentocht kunnen aanslaan. Maar sneeuw? Céline is al naar buiten gerend om de bloesemboom bij de tempel in ons buurtje te filmen. Een uniek beeld natuurlijk, al die sneeuwvlokken dwarrelend boven de broze bloesem.

Het is vreemd dat ik het idee heb meer te weten over hoe Nederland er op dit moment voorstaat dan Japan. We nemen van alles waar, maar hoe dat te duiden? Dat klinkt als het raadselachtige Japan, het rijk der tekens, zoals Roland Barthes het omschreef. We logeren in een piepklein appartement in een woonwijk aan de rand van de conglomeratie, naast een spoorlijntje waar elke drie, vier minuten een trein passeert. Het winkelstraatje wordt dan met slagbomen onderbroken. Voetgangers en fietsers wachten geduldig tot de trein is gepasseerd en dan komt alles weer tot leven. De treinen en de claxons herinneren ons aan de films van Ozu, waarin ze de gang van het leven symboliseren. Alles stroomt, zegt Heraclitus, en dat geldt zeker voor de verkeersstromen in Japan.

Misschien moeten we zo vaak aan Ozu denken omdat we zijn graf bezochten, zo’n uurtje met de trein buiten Tokio. Het ligt boven het tempelcomplex van Kamakura, een onverwacht landelijk gebied in het versteende Japan. We waren er op de dag van de maartequinox, wat veel Japanners had aangespoord in kimono hun voorouders te bezoeken. Op het graf van Ozu prijkt een sobere zwarte steen, waarop het teken voor mu, wat niets betekent. Het vat zijn opvatting over het leven samen: mono no aware, berust in je lot. ‘Het is zoals het is,’ zeggen zijn personages na alle rampspoed aan het eind van zijn verhalen, wat misschien een wijze les is voor wat ons nog te wachten staat.

Op zijn graf hebben andere pelgrims flessen whisky en sake voor hem achtergelaten. De dronkemanssessies in zijn films zien we hier herhaald in de restaurantjes waar we eten. De schommelende hoofden van de mannen, glazig voor zich uit kijkend, om af en toe luide kreten door het etablissement te laten schallen. Schaamte vervalt in deze mannenbondage. Ozu dronk ook graag met vrienden, vooral zijn scenarioschrijvers. Het eindigde steevast in melancholie.

Ik heb water over Ozu’s graf uitgegoten, want voor ons is hij de filmmaker van het pure en zuivere. Al werkt dat voor de Japanners denk ik toch anders. De scènes die ik in zijn films als exotisch ervaar, spelen zich hier nog altijd gewoon op straat af. In het park waar we gisteren waren zaten twee ouders op leeftijd met hun dochter van een jaar of dertig te picknicken. Ze toonde hun op haar telefoon de plattegrond van haar nieuwe woning, of de woning waarvan ze droomde. Vader knikte, moeder slaakte kreetjes van verwondering, dochter veerde op. De blaadjes van de kersenbloesem verwaaiden rond hun hoofden. Ik stelde me voor hoe vader en moeder zouden thuiskomen. Hij laat zijn jas op de grond vallen, zij ruimt hem op. Misschien moeten we haar toch het geld lenen, zegt ze voorzichtig. De vader gromt en de moeder weet dat het zal goedkomen.

Ze droegen geen mondkapjes. In de metro is dat anders, daar ben je de uitzondering zonder die bescherming. Toen wij uiteindelijk besloten ze ook voor onszelf aan te schaffen, bleek dat een onmogelijke exercitie. Nergens te koop en steevast was het antwoord van de verkoopsters dat zij ze van hun ‘company’ kregen. Kent Japan geen zzp’ers, vroegen we ons af. Of zijn die gedoemd onbeschermd door het virus te waden? Op straat werden we aangesproken door een knappe jongeman met een donker, uitwasbaar mondkapje voor. Hij had onze vraag bij de drogisterij gehoord. Als we tien minuten zouden wachten, dan haalde hij voor ons mondkapjes. Hij kwam inderdaad terug en gaf ons zes verpakte exemplaren. We hoefden er niet voor te betalen, want hij kreeg ze zelf weer van zijn fans. Hij was acteur in musicals, vertelde hij.

Zo begeven we ons door het gewone leven dat de Japanners klaarblijkelijk niet willen opgeven. De regering vroeg iedereen om het weekend binnen te blijven en de winkels te sluiten, maar er werd slechts door enkele grotere winkelketens gehoor aan gegeven. De meeste kleine boekantiquariaten in Jinbocho waren open, maar de klanten waren weggebleven. Musea werden opnieuw gesloten, nadat een aantal twee weken eerder optimistisch weer publiek had toegelaten. Bij onze supermarkt werd gehamsterd, denken we, al lagen de schappen vanmorgen weer vol. Petra, die we hier bezoeken en die ons dat gewone leven heeft binnengevoerd, had in overleg met de Japanse galeriehouder een publieke presentatie van haar films gecanceld. We bekeken ze met een paar genodigden, op stoelen anderhalve meter uit elkaar gezet – maar dat was om de ruimte toch een beetje gevuld te laten lijken. De kunstenaarsvrienden droegen geen mondkapjes. Zij wilden het lot gewoon zijn werk laten doen, maakte ik op uit hun laconieke reacties, wat misschien ook een verwijzing naar Ozu is: het komt zoals het komt.

Onze terugvlucht is al twee keer gecanceld. De klm gelooft niet in moderne communicatiemiddelen. Ze willen dat je hen in Nederland belt. Gelukkig hebben we een assertieve vriendin in Nederland die voor ons in de wachtrij is gegaan. Vijftig minuten, appte ze monter. We hopen dat de vlucht van dinsdagavond wel vertrekt, want vroeg of laat moet ook hier het openbare leven stilvallen. En een Japans huis is geen vrolijk vooruitzicht voor een verblijf van een paar weken zonder naar buiten te mogen. Onze eigen Ozu-scènes zijn niet zo sterk. We verlangen naar Nederland, om de stille straten met eigen ogen te aanschouwen.

Nederland, 1 april 2020

Met de jetlag nog in mijn lijf begeef ik me voorzichtig op straat. Ik waan me in een sciencefictionfilm, waarin de mensen als lamgeslagen zombies langs elkaar heen schuifelen. Al die regeltjes bij winkels en supermarkten, de onuitgesproken angst voor elkaar, de schichtige blikken. Misschien neem ik het te zwaar, omdat we er niet langzaam zijn ingegroeid, maar Nederland komt me vreemder voor dan Japan: lost in translation in eigen land.

Peter Delpeut